علت نام‌گذاری شب چله یا شب یلدا
عدد ۴۰ از دیرباز جایگاه خاصی در فرهنگ ایران داشته است. ایرانیان باستان زمستان را به «چله‌ بزرگ» و «چله‌ کوچک» تقسیم کرده بودند که شامل دو بخش چهل روزه می‌شد. آخرین شب آذر را چله نامیده‌اند؛ زیرا از آغاز چله‌ بزرگ و آمدن سرمای زمستان حکایت دارد. درست ۴۰ روز بعد جشن سده بر پا می‌شود که به‌مناسبت پایان چله‌ بزرگ و آغاز چله کوچک است.
درباره وجه تسمیه واژه «یلدا» دیدگاه‌های مختلفی وجود دارد. برخی آن را لغتی سریانی و هم‌ریشه با واژه‌های عربی «تولد»،«ولادت»، «میلاد»، «یولد» و «یلد» می‌دانند که اشاره به تولد ایزد مهر یا «خورشید» دارد. برخی دیگر نیز یلدا را واژه‌ای اوستایی معرفی می‌کنند.
آداب‌ و رسوم شب یلدا

منبع عکس: خبرگزاری ایرنا
جشن یلدا مشابه جشن‌های ایرانی، به‌صورت دورهمی و خانوادگی برگزار می‌شود که در این مراسم، سفره‌ای با خوراکی‌های ویژه‌ به چشم می‌خورد. در بیشتر نواحی به این خوراکی‌ها «شب‌چَره» می‌گویند و اغلب از آجیل هفت مغز و هفت نوع میوه تشکیل می‌شود. با این حال، گاهی اوقات تعداد این خوراکی‌ها از هفت نوع بیشتر است و انواع شیرینی سنتی و غیرسنتی را نیز در بر می‌گیرد.
در بیشتر مناطق ایران به خوراکی‌های شب یلدا «شب‌چره» می‌گویند
چند روز مانده به شب یلدا، شوروشوق زیادی در کوچه و بازار به پا می‌شود و مردمی را می‌بینید که مشغول خرید و تدارک برای این جشن باستانی هستند. دست‌فروش‌های زیادی نیز در سطح شهر به فروش خوراکی‌های این شب می‌پردازند. این جشن اغلب به میزبانی بزرگ‌ترها برگزار می‌شود که حسابی خاطره‌انگیز و فراموش‌نشدنی است. مهم‌ترین بخش این جشن را می‌توان دورهمی و شب‌نشینی اعضای خانواده و اقوام دانست که در کنار یکدیگر طولانی‌ترین شب سال را به خوشی و گفت‌وگو می‌گذرانند.
اعمال شب یلدا
شعرخوانی و داستان خوانی
از بخش‌های جذاب شب یلدا محسوب می‌شود که امروزه رو به فراموشی است. در گذشته بزرگ‌ترها برای مهمانان، ضمن قصه‌گویی و بیان داستان‌های شاهنامه و پندآموز، اشعاری را نیز می‌خواندند.

تفال به حافظ
دیوان حافظ جایگاه خاصی در سفره شب یلدا دارد و مهمانان در دورهمی‌های خود فاتحه‌ای نثار روح حافظ می‌کنند و تفالی به دیوان او می‌زنند تا احوال آینده خود را از این طریق جویا شوند. رسم دیگری در گذشته مرسوم بود که افراد با انتخاب یک گردو و شکستن آن، از روی پوک بودن یا نبودن گردو، فال می‌گرفتند.
خوردن آجیل شب یلدا
پرطرفدارترین و خوشمزه‌ترین قسمت شب یلدا به خوردن آجیل این شب اختصاص دارد که اغلب ترکیبی از انواع خشکبار و آجیل است که خواص زیادی دارند.

منبع عکس: سایت PERSIANFOODTOURS.COM
خوردن میوه‌های شب یلدا
ایرانی‌ها در شب یلدا فقط به آجیل بسنده نمی‌کنند و انواع و اقسام میوه‌ها در سفره یلدای آن‌ها به چشم می‌خورد. یکی از این میوه‌ها، هندوانه است که بدون آن گویی شب یلدا کامل نمی‌شود؛ چراکه اعتقاد بر این است با خوردن میوه‌ای که نماد تابستان است، دیگر در طول زمستان، سرما بر آن‌ها اثری نخواهد داشت. انار هم به‌عنوان نماد شادی و زایش، پای ثابت بساط شب یلدا است. این میوه خوشمزه و آب‌دار هم خون‌ساز است و هم به‌دلیل وجود ویتامین C و سایر خواصش، انرژی و شادابی زیادی به انسان می‌دهد. از خرمالو تا ازگیل و سیب و پرتقال نیز در سبد میوه طولانی‌ترین شب سال وجود دارد؛ اما واقعا چرا هندوانه و انار گل سرسبد میوه‌های شب یلدا هستند؟
در فرهنگ ما، اهمیت رنگ قرمز پیشینه‌ای پنج هزار ساله دارد. ایرانی‌ها قبل از اینکه در فلات کنونی ایران ساکن شوند، از جایی می‌آمدند که ۱۰ ماه زمستان و دو ماه تابستان بود و به همین دلیل، گرمای خورشید اهمیت زیادی برایشان داشت. به این واسطه، هرچه به خورشید مربوط می‌شد مثل رنگ ارغوانی سپیده‌دم، برایشان گرامی بود. اهمیت رنگ قرمز در شب یلدا نیز به همین موضوع بر‌می‌گردد و رنگ این دو میوه خوشمزه از باور به رنگ ارغوانی سپیده‌دم ناشی می‌‌شود.

منبع عکس: سایت PERSIANFOODTOURS.COM
کدو حلوایی هم با نزدیک‌شدن به شب یلدا، در هر گوشه از شهر به فروش می‌رسد و با آن رنگ نارنجی جذابش، گرمای ویژه‌ای به سفره یلدا می‌بخشد و نماد غلبه روز بر شب است. علاوه بر کدو حلوایی، برخی خانواده‌ها از پختن چغندر یا همان لبو غافل نمی‌شوند و با این نماد روزی و برکت از مهمانان خود پذیرایی می‌کنند.
تهیه غذای شب یلدا
از آنجا که شب یلدا فرصتی ایدئال برای تجدید دیدار با اقوام است، همه تمام تلاش خود را برای تدارک شامی لذیذ و خوشمزه به کار می‌بندند. غذایی که در این شب میل می‌شود، بسته به هر شهر می‌تواند از سبزی پلو با ماهی تا زرشک پلو، انار پلو، کلم‌پلوی شیرازی و… را شامل شود و لذت در کنار هم بودن را دوچندان کند.

راجع به ریشه‌شناسی واژه یلدا دیدگاه‌های مختلفی وجود دارد. عده‌ای آن را واژه‌ای سریانی می‌داند و از آنجا که واژه سریانی یلدا با واژه‌های عربی «تولد»،«ولادت»، «میلاد»، «یولد» و «یلد» هم‌ریشه است، دیدگاه پرطرفداری است که قابل‌قبول‌تر به نظر می‌رسد. دیدگاه دیگری نظیر باور گیتی پورفاضل وجود دارد که یلدا را واژه‌ای اوستایی می‌داند. او در این رابطه می‌گوید:
یلدا از دو بخش «یل» و «دا» تشکیل شده است. یل یا ییل در اصل «یئیریه» اوستایی به‌معنای سال می‌شود که با گذشت زمان واج «ر» به «ل» و «ییل» تغییر کرده و در زبان‌های لاتین هم Year به معنی سال است و «دا» که امروز «دی» می‌گوییم به معنی روشنایی و نورانی است و در زبان انگیسی نیز Day به معنی روز است. پس یلدا «روشنایی سال» معنا می‌دهد.

سعدی نیز از این غافله عقب نمانده است:
هنوز با همه دردم امید درمانست که آخری بود آخر شبان یلدا را
عبید زاکانی از یلدا در رباعی خود استفاده کرده است:
ای لعل لبت به دل‌نوازی مشهور وی روی خوشت به ترک تازی مشغول
با زلف تو قصه‌ایست ما را مشکل همچون شب یلدا به درازی مشهور
صائب تبریزی، شاعر قرن یازدهم، برای اشاره به زلف یار به‌سراغ واژه یلدا رفته است:
می‌کند زلف دراز تو با دلهای حزین آنچه با خسته روانان شب یلدا نکند
وحشی بافقی نیز بیتی دراین‌باره دارد:
ما حال خویش را بی سرو بی پا نوشته‌ایم روز فراق را شب یلدا نوشته‌ایم
در دوران معاصر نیز هوشنگ ابتهاج را داریم که در یکی از غزلیاتش، به‌سراغ یلدا رفته و نگاه متفاوتی به این واژه داشته است و شب یلدا را نمادی از زندان می‌داند:
ای سایه، سحرخیزان دلواپس خورشیدند زندان شب یلدا بگشاییم و بگریزیم
واژه چله و همین طور یلدا در زبان فارسی گسترده و ریشه‌دار هستند. چله در فرهنگ مردم نواحی مختلف ایران ریشه دارد و تاثیرپذیری زندگی روزانه مردم به فصول مختلف سال را نشان می‌دهد. یلدا هم با باورهای مهری ارتباط تنگانگی دارد و اعتقاد دیرینه به زایش خورشید در شب انقلاب زمستانی را بازگو می‌کند.
کارنامه ۱۰۰۰ ساله ادبیات فارسی حاکی از آن است که شب یلدا برای بسیاری از شاعران به‌منزله تاریکی و دشواری فراق است؛ با این حال، طبق آیین‌ها و اعتقادات ایرانیان، یلدا، شبی عرفانی بوده که پایان ظلمت و تاریکی و تولد نور و روشنی را با برگزاری جشن، تفال به دیوان حافظ و شب‌نشینی پاس می‌داشتند.

شب یلدا در کشورهای دنیا
جشن شب یلدا فقط به ایران اختصاص ندارد و در کشور‌های مختلف با آداب‌ورسوم متفاوت برگزار می‌شود. حدود چهار هزار سال پیش، مصری‌ها هم‌زمان با یلدا و زاییده شدن خورشید، برای ۱۲ روز جشن می‌گرفتند و جنگ و خشونت را کنار می‌گذاشتند. در سوئد و فرانسه هم این شب را با شب‌زنده‌داری می‌گذراندند. در جنوب روسیه نیز شیرینی‌هایی به‌شکل حیوان و انسان آماده می‌کردند و این شب را گرامی می‌داشتند.
مردم پاکستان علاوه بر دعا و نیایش در شب یلدا، حمام زمستانی می‌گیرند و پس از تطهیر، به جشن و پایکوبی و آتش‌بازی مشغول می‌شوند و غذایی می‌خورند که از شکمبه بز تهیه شده است.
مراسمی با نام «دونگ‌ژی» در کشورهای شرق آسیا نظیر ژاپن، چین، فیلیپین، تایلند و ویتنام وجود دارد که از غروب روز آخر پاییز آغاز می‌شود و تا پاسی از شب ادامه می‌یابد. در این مراسم خانواده‌ها که دور هم جمع شده‌اند، غذای تانگ یوآن و کوفته برنجی میل می‌کنند که نماد اتحاد خانواده هستند.
ژاپنی‌ها برای اینکه در زمستان از سرماخوردگی در امان بمانند و نیرو‌های منفی از آن‌ها دور شود، در این روز حمام مرکبات می‌گیرند.
مردم کره جنوبی در آخرین روز پاییز غذایی با برنج و لوبیا قرمز می‌خورند؛ ضمن اینکه برای دورکردن ارواح خبیث، مایع مخصوصی اطراف خانه خود می‌پاشند؛ چراکه طبق افسانه قدیمی چینی‌ها در این روز، روح یک شکارچی به خانه روستایی‌ها سرک می‌کشد تا طعمه فصل سرمای خود را پیدا کند.
در اسکاتلند مراسمی تحت عنوان «اولین قدم» برپا می‌شود که شبیه به کاسه‌زنی ایرانی‌ها در ایام نوروز است که شخصی در خانه همسایه‌ها را می‌زند و از آن‌ها هدایایی همچون نمک، نان، پودینگ میوه، نوشیدنی، شیرینی، شکلات و… درخواست می‌کند.
در پرو، بولیوی و اکوادور مراسمی به‌ نام طناب پیچ کردن خورشید دارند که با رفتن به ارتفاعات، وانمود می‌کنند که خورشید را به سنگ می‌بندند تا روزها بلندتر شود.
در غرب آفریقا، جامائیکا، باهاما و بخش‌هایی از ویرجینیا و کارولینا و ویرجینیا، جشنواره جالبی دارند که لباس‌های عجیبی مثل کله گاو، شیطان و فرشته، پیکر اسب و… می‌پوشند و در خیابان‌ها شادی و پایکوبی می‌کنند.